Eva Alisic is verbonden aan het Psychotraumacentrum voor Kinderen en Jongeren van het Universitair Medisch Centrum (UMC) Utrecht. Aan het onderzoek dat ze uitvoerde, deden 1770 kinderen mee uit groep 5 tot en met 8. Het is voor het eerst dat een dergelijk onderzoek in Nederland is uitgevoerd. Ongeveer 14 procent van de kinderen beschreef een schokkende gebeurtenis, zoals het plotseling overlijden van een ouder, een directe confrontatie met geweld of getuige zijn van een poging tot zelfmoord. Om te bepalen wanneer een gebeurtenis schokkend is, hanteerde de onderzoekster de definitie van het internationaal handboek van psychische stoornissen. Een panel bestaande uit drie mensen beoordeelde aan de hand hiervan of iets schokkend is of niet.

Toename geweld

Ron Oudenaarden is directeur van Jenaplanschool Kruidenhoek in Rotterdam. Hij ziet de cijfers uit het onderzoek niet terug op zijn eigen school. “Ik ben nu zeven jaar directeur van deze school. Het overlijden van een ouder heb ik in die periode drie of vier keer meegemaakt. En in mijn 25-jarige schoolcarrière ben ik misschien met twee situaties geconfronteerd, waarin sprake was van geweld.”

Mariska Steur is als schoolmaatschappelijk werker verbonden aan Kruidenhoek en aan drie andere scholen in de Rotterdams deelgemeente Prins Alexander. “Ik herken de cijfers uit het onderzoek wél. In Prins Alexander komen relatief veel geweldsincidenten voor. In bepaalde wijken van de deelgemeente komen kinderen vaker in aanraking met geweld dan in andere. Door de samenstelling van de wijk waarin Kruidenhoek gesitueerd is, heeft die school er vooralsnog minder vaak mee te maken gehad. Zelf ben ik in mijn werk in de afgelopen twee jaar drie keer met een moord op een ouder van een leerling geconfronteerd. Vergeleken met een paar jaar geleden er sprake is van een duidelijke toename van het aantal geweldsincidenten. Er zullen dus ook steeds meer scholen met dit soort zaken worden geconfronteerd.”

Over de uitkomst van het onderzoek zegt Greta Knol, directeur van cbs Eltheto in Vriezenveen: “Het aantal van één op zeven geldt niet specifiek voor onze school. Het komt veel minder vaak voor. Op onze school komen we soms in aanraking met gevallen van mishandeling, waarbij leerlingen betrokken zijn. We merken wel dat dit de laatste twee à drie jaar toeneemt.”

Niet in het draaiboek

Begin 2008 werd obs De Wingerd in Roosendaal geconfronteerd met de moord op twee leerlingen; Pepijn van vier en Lidewij van zes. Ze werden gedood door hun vader, die 18 dagen later zelf ook dood werd aangetroffen. Als op De Wingerd een kind iets ernstigs overkomt, hanteert de school het draaiboek ‘Ernstige gebeurtenissen’. Hierin staan voorbeelden van ernstige gebeurtenissen, met daaraan gekoppeld acties die de school kan uitvoeren en contactgegevens van instanties waarnaar eventueel kan worden doorverwezen. Leo Breugelmans, directeur van De Wingerd: “Ook in dit geval hebben we het draaiboek gebruikt, hoewel een dergelijke gebeurtenis er uiteraard niet in beschreven stond.” De school kreeg veel steun van de gemeente, de politie en de burgemeester, die een crisisteam samenstelde. In de week volgend op de moord op de kinderen, waren er dagelijks medewerkers van Slachtofferhulp en van het schoolmaatschappelijk werk op school aanwezig; voor de leerlingen, maar ook voor hun ouders. Meer dan acht maanden later komt bij enkele kinderen de gebeurtenis soms nog naar boven. Zij hebben behoefte om er over te praten. Breugelmans: “Daar geven wij de ruimte voor. Het traject dat we toentertijd hebben uitgezet, loopt nog steeds door. Het schoolmaatschappelijk werk speelt daarin een rol. Ook zijn er kinderen en ouders die buiten de school professionele hulp krijgen. Zo’n heftige gebeurtenis heeft een langdurige impact.”

Posttraumatische klachten

Het draaiboek van De Wingerd bevat ook informatie over hoe de school moet handelen als een leerling bijvoorbeeld getuige is geweest van een ernstig verkeersongeluk, of als een kind overlijdt. Breugelmans: “Als er iets ernstigs gebeurt met een kind, kun je daardoor overvallen raken. Zo’n draaiboek is dan heel praktisch en wijst je de weg.” Onderzoekster Alisic: “Het is goed als zo’n draaiboek ook informatie bevat over posttraumatische klachten. Het is heel normaal dat een kind zich de eerste weken niet goed voelt als het iets ergs meemaakt. Maar wanneer moet je je zorgen gaan maken? Wat zijn symptomen van posttraumatische stress? Dat kun je dan opzoeken.” Alisic legt uit dat posttraumatische klachten zich kunnen uiten in herbeleving, vermijding of overprikkeldheid. “Bij herbeleving spelen kinderen bijvoorbeeld steeds een situatie na. Vermijding kan inhouden dat kinderen niet meer op de fiets willen als ze getuige zijn geweest van een verkeersongeval. Bij overprikkeldheid gaat het om zaken als concentratieproblemen of snel schrikken van harde geluiden. Ook zie je bij kinderen soms regressief gedrag, zoals bedplassen, terwijl ze daarmee gestopt waren. In een training of een voorlichtingsbijeenkomst is het mogelijk om kennis over dit soort zaken op te doen.”

Nazorg

Uit het onderzoek van de psychologe bleek dat in 15 procent van de gevallen kinderen ernstige klachten overhouden aan hun confrontatie met een schokkende gebeurtenis. Directeur Knol herkent klachten als slaapproblemen of herbeleving. “Aan de kinderen die het betrof, merkten we dat ze met hun problemen worstelden. Hierover hebben deze leerlingen dan contact met hun leerkracht en met onze contactpersoon Vertrouwensrelaties. Door de kinderen aandacht te geven en gesprekken met ze te voeren, proberen we ze een veilig gevoel mee te geven.” Alisic vindt het belangrijk dat ouders en leerkrachten alert blijven en in de gaten houden hoe het gaat met kinderen die iets ernstigs hebben meegemaakt. Alisic: “Gedragsveranderingen kunnen een signaal zijn dat het niet goed gaat met een kind. Het is echter nooit te voorspellen hoe een kind reageert. Sommige kinderen zoeken de strijd op, anderen worden juist apathisch.” Als het gedrag verandert, is het belangrijk dat de leerkracht uitzoekt of dit verband houdt met een bepaalde gebeurtenis en dat hij met het kind in gesprek gaat, volgens de onderzoekster. Als het om iets ernstigs gaat, kan de school contact opnemen met een hulpverlenende instantie. Alisic noemt in dit verband ook het psychotraumacentrum waar ze zelf als onderzoeker aan verbonden is. “Daar is geen wachtlijst en kan een kind meteen geholpen worden. Leerkrachten kunnen ook gewoon bellen als ze zich zorgen maken om een kind. Dan wordt bekeken of verdere hulp nodig is.”

Betrokkenheid, ook buiten de schoolmuren

“Als schoolleider ben ik er altijd bij betrokken als zich iets ernstigs voordoet met een kind”, merkt directeur Breugelmans op. “En uiteraard de leerkracht van de betreffende groep en onze ib’ers.” De school is er echter niet altijd van op de hoogte als zich bij een kind thuis iets vervelends heeft afgespeeld. “De leerkracht is degene die het het eerste opvalt als er iets met een kind aan de hand is, al zijn die signalen nog zo vaag. Ook hebben we twee vertrouwenspersonen, waar leerkrachten terecht kunnen als ze zich zorgen maken over een kind”, aldus Breugelmans. Een leerkracht op basisschool Eltheto die merkt dat er iets ernstigs met een kind aan de hand is, schakelt de ib’er en de verpleegkundige in. Knol “In ernstige gevallen ben ik er zelf ook altijd bij betrokken. Ik heb daarbij een adviserende rol en neem beslissingen. We zijn alert op signalen en als we bijvoorbeeld weten dat er problemen zijn in een gezin, houden we dat goed in de gaten.” Toen Jenaplanschool Kruidenhoek werd geconfronteerd met het overlijden van de moeder van een leerling, richtten de leerkracht en ouders en leerlingen uit de betreffende groep een gedenkhoekje in. Directeur Oudenaarden: “Bij de opvang van een kind spelen de medeleerlingen uit de groep natuurlijk ook een belangrijke rol.”

Breugelmans is van mening dat leerkrachten niet te veel mogen worden meegezogen in de problemen van kinderen. “Daar moet je intern goede afspraken over maken. Daarom is een vertrouwenspersoon op school ook zo belangrijk.” Oudenaarden daarover: “Bij ons coachen leerkrachten elkaar en zoeken een maatje op waarmee ze dit soort zaken kunnen bespreken. Maar het is zaak om als school bij de les te blijven. Wij zijn professionals die op pedagogisch-didactisch gebied met kinderen bezig zijn. We zijn geen maatschappelijk werkers.” Knol maakte enkele jaren geleden mee dat een gezin op straat werd gezet. Tot elf uur ’s avonds zat ze toen op het gemeentehuis om opvang voor de kinderen in een pleeggezin te regelen. Knol: “Ik zie dat als mijn taak, maar er is zeker een grens. Dit soort zaken komen op onze school incidenteel voor. Dat is wat anders als je school in een achterstandswijk staat. Gelukkig kunnen we ook allerlei externe partijen benaderen voor advies en ondersteuning, zoals de schoolbegeleidingsdienst en, in echt ernstige gevallen, de zorgadviesdienst van de gemeente. Wat dat betreft is de zorg voor kinderen en ook de samenwerking met de gemeente op dat gebied, de laatste jaren sterk verbeterd.”

Kader Primair, februari 2009

Uit een onderzoek van de gemeente Amsterdam (2006) blijkt dat 2 procent van de Amsterdamse moslimjongeren ontvankelijk is voor radicaal gedachtegoed. Het stadsdeel Slotervaart scoorde hierbij hoog en ontwikkelde om die reden een actieplan om radicalisering tegen te gaan. Het actieplan gaat uit van een preventieve aanpak en richt zich o.a. op jongeren en hun ouders, imams en de jeugdhulpverlening, maar ook op scholen. Ahmed Marcouch, stadsdeelvoorzitter van Slotervaart: “Veel moslimkinderen hebben vragen met betrekking tot hun religie en worstelen daarmee. Soms leidt dit tot incidenten en botsingen; ook in het onderwijs. Wij proberen aan professionals mee te geven dat ze dit soort signalen niet uit de weg moeten gaan, maar juist de confrontatie moeten opzoeken.” Met confrontatie bedoelt Marcouch dat leerkrachten, schoolleiders en andere professionals op een constructieve manier in gesprek moeten gaan met kinderen en jongeren, die extreem gedrag vertonen of zich schuldig maken aan extreme uitspraken. Het stadsdeel Slotervaart behandelde vorig jaar 23 signalen van radicalisering. Meer dan de helft hiervan was afkomstig uit het voortgezet en basisonderwijs. Scholen worden vaker geconfronteerd met uitingen met een religieus karakter. Marcouch noemt het voorbeeld van een meisje dat een positief gedicht schreef over de Taliban en dit aan haar juf cadeau gaf. Ook ontwierp een jongen een website met een fundamentalistisch karakter. Tijdens een schoolreisje gingen kinderen onder zijn leiding bovendien massaal bidden. Marcouch: “Het gaat dus ook om incidenten die je niet meteen onder de noemer ‘radicalisering’ plaatst. Leerkrachten zijn soms huiverig om dit soort zaken te bespreken, omdat ze het associëren met de andere culturele achtergrond en religie van leerlingen. Dan lijkt het meteen heel complex.”

Vier jaar geleden kwam basisschool Het Mozaïek in de Amsterdamse Pijp uitgebreid in het nieuws. Na de moord op Theo van Gogh zeiden enkele leerlingen dat ze het niet erg vonden dat de cineast was vermoord. Ze liepen met plaatjes van Mohammed B. op zak, die ze trots aan andere leerlingen lieten zien. Ook maakte een leerling een sinterklaassurprise in de vorm van de WTC-torens waar een vliegtuig in vloog. De incidenten hadden betrekking op een tiental leerlingen van 11 en 12 jaar. De school had destijds een populatie van 150 leerlingen. “We waren geschokt”, vertelt toenmalig interim-directeur Ton Valentijn. De school ging in gesprek met de ouders en de leerlingen en schakelde professionele hulp in van onder meer pedagoog Abdel Boulal, die zelf een Marokkaanse achtergrond heeft. In de bovenbouw startte de school bovendien een project met lessen, waarin ‘respect’ en ‘omgaan met andere culturen’ centraal stonden. Ook werd een excursie georganiseerd naar het Anne Frankhuis. De extreme uitingen waren daarna verleden tijd.

Studiereis

Een deel van het team van Het Mozaïek maakte bovendien een studiereis naar Marokko. Eén van de thema’s waar tijdens de reis aandacht aan werd besteed was ‘ouderbetrokkenheid’. Hier schortte het nogal aan op Het Mozaïek. Na de reis zijn de leerkrachten en de schoolleiding ouders op een veel directere manier gaan benaderen. Ook organiseerde de school huiswerkbegeleiding en taal- en opvoedingscursussen. Ouders bleken daar erg voor open te staan. Volgens Valentijn hingen de problemen op de school voor een groot deel samen met de pedagogische onmacht en het isolement van sommige gezinnen. “Radicalisering staat nooit op zichzelf, maar is een signaal of een uiting van een onderliggend probleem”, zegt hij.
Ook voor scholen die niet direct te maken hebben gekregen met extreme incidenten kan een studiereis naar Marokko als gevolg hebben dat het contact met ouders en leerlingen verbetert. Robbert Verhoeven is directeur van de St. Paulusschool in het Amsterdamse stadsdeel Osdorp. Zijn school valt onder het bestuur van de ASKO (Amsterdamse Stichtingen voor Katholiek Onderwijs). Sinds enkele jaren maken leerkrachten en schoolleiders van ASKO-scholen studiereizen naar Marokko. Tien van de 31 ASKO-scholen hebben een groot aantal leerlingen van Marokkaanse afkomst. Op de St. Paulusschool is dat ongeveer 70 procent. Verhoeven: “Via deze reizen vergroten leerkrachten hun kennis over de islam en de Marokkaanse cultuur en verbeteren ze hun interculturele competenties.” De reizen die de ASKO-scholen naar Marokko maken, organiseert Verhoeven samen met Abdel Boulal, die ook Het Mozaïek ondersteunde. Boulal: “Een bezoek aan Marokko wordt door leerlingen en ouders als een vorm van erkenning gezien. Leerkrachten reageren na zo’n reis vaak ook alerter en zelfverzekerder op bepaalde opmerkingen of gedrag van leerlingen. Ze zeggen dan bijvoorbeeld: ‘Goh, in Marokko heb ik iets heel anders gehoord, dan jij nu beweert.’”

Preventie

Boulal organiseert ook trainingen voor leerkrachten en schoolleiders die gericht zijn op het voorkomen van radicalisering. In de trainingen komen gespreksvaardigheden, het opdoen van kennis over de islam en omgaan met cultuurverschillen aan bod. Tijdens de training vertelt een moslimjongere hoe hij zelf ging radicaliseren vanaf de hoogste klassen van de basisschool. De deelnemers van de training dragen bovendien zelf casussen aan uit de eigen praktijk. Een voorbeeld hiervan is een leerling uit groep zeven, die zich buitengesloten voelde en sympathiseerde met Mohammed B. Pas toen hij een andere leerling met een mes bedreigde, ondernam de school actie. Boulal: “Waarschijnlijk had dit incident voorkomen kunnen worden. Scholen kunnen zelf veel opvangen als ze er op tijd bij zijn. Het is goed om leerkrachten en schoolleiders toe te rusten zodat ze met leerlingen en hun ouders in gesprek kunnen gaan. Eventueel kan een school externe deskundigheid inschakelen.”
Directeur Verhoeven van de St. Paulusschool beschikte al over de nodige achtergrondkennis over religie en cultuurverschillen, doordat hij zich hierin verdiepte. “Met die kennis dwing ik ook respect af. Ik kan zaken beargumenteren en problemen vaak tackelen. Met name als het gaat om problemen met ouders en oudere broers van leerlingen. Als een kind een keer iets heftigs roept, schrikken we daar op school niet meteen van. We hebben een bepaalde populatie leerlingen en daar voeren we intern ook veel gesprekken over. En door met leerlingen in gesprek te gaan en te praten over regels en normen en waarden, voorkomen we dat ze een bepaalde grens over gaan.”
Van radicalisering is volgens Boulal pas sprake als het gaat om politiek geëngageerde uitspraken, of om het vereren van geweld, of van bekende terroristen. “Leerlingen uit de bovenbouw van het primair onderwijs roepen soms wel intense dingen, maar het gaat dan meestal om kinderen die worstelen met zichzelf. Op hun vragen met betrekking tot religie en hun zoektocht naar hun eigen identiteit krijgen ze geen antwoord van hun ouders, de school, of de moskee. Als ze daarin niet goed worden begeleid en ondersteund, kan dat wel doorschieten naar radicaal gedrag.”

Hoofddoekje

Na dit schooljaar sluit Het Mozaïek de deuren, vanwege een tekort aan leerlingen. Volgens Valentijn heeft de sluiting een direct verband met de problemen uit het verleden, maar heeft het ook te maken met de toegenomen segregatie, waar de school niet meer tegen op kon boksen. Valentijn kan zich voorstellen dat scholen terughoudend zijn in het naar buiten treden met incidenten of uitingen van extreem gedrag van leerlingen. “Het Mozaïek is destijds overvallen door de hoeveelheid publiciteit. Daarna zijn er echter allerlei initiatieven genomen, in Amsterdam en op landelijk niveau, om het probleem bespreekbaar te maken en naar oplossingen te zoeken; niet alleen binnen het onderwijs, maar ook in maatschappelijke zin.”
Marcouch vindt openheid en vertrouwen tussen ouders en school essentieel om problemen te voorkomen. “Beide partijen moeten zich ook kwetsbaar durven opstellen. Een moeder die zich afvraagt of ze haar dochter een hoofddoekje kan laten dragen als het kind daar zelf om vraagt, moet dat op school kunnen bespreken. Andersom moeten moslimouders niet meteen negatief reageren op zaken als een sinterklaasfeestje of een kerstviering op school. De school en de ouders moeten hier samen mee aan de slag.” Hij pleit voor het verkleinen van de kloof tussen school en thuis. Aandacht voor religie op school is daarbij belangrijk. Marcouch: “Sommige mensen vinden dat religie niet in het openbaar onderwijs thuishoort. Maar elk kind moet zich veilig en welkom voelen op school. Zo kan worden voorkomen dat een kind zichzelf, of zijn geloof moet verloochenen. Want dat kan er toe leiden dat het zich afgewezen voelt en op een gegeven moment de samenleving de rug toekeert.”

Kader Primair, januari 2009

Hetty Schuitemaker is directeur van obs De Schakel in Vroomshoop, in de gemeente Twenterand. Aan het begin van het schooljaar had De Schakel 61 achterstandsleerlingen op een totaal van 110. Omgerekend naar leerlinggewicht was dit 132. Het betreft met name autochtone achterstandskinderen. Een aantal jaren geleden kreeg De Schakel te maken met een daling van de Cito-eindscores. Schuitemaker: “Dat hebben we om kunnen buigen in een stijgende lijn. We zitten nu net op of boven het landelijk gemiddelde.” Carola Peters is directeur van obs het Mozaïek, een zwarte school in het Arnhemse Malburgen; een Vogelaarwijk. Het Mozaïek heeft 440 leerlingen op twee locaties. Op de school zitten kinderen van zo’n 45 verschillende nationaliteiten, waaronder een paar autochtone leerlingen. Tot zo’n twaalf jaar geleden was het Mozaïek nog een witte school, nu is hij bijna volledig zwart. Peters: “Onze scores gingen op een gegeven moment steeds verder omlaag.” Ondertussen is het peil weer omhoog geschoten. Dit schooljaar had het Mozaïek een gemiddelde Cito-score van 535. Voor heel Nederland was dat 535,4. Vergelijkbare categorie-7 scholen scoorden gemiddeld 529,2 punten.

Volgens professor Sjoerd Karsten, onderwijskundige aan de Universiteit van Amsterdam besteden veel scholen met achterstandsleerlingen extra aandacht aan de taalontwikkeling, uitbreiding van de woordenschat en lezen, om goede resultaten te kunnen halen. Dat kan middels projecten, maar het kan ook al in de voorschool beginnen, zodat kinderen met minder achterstand naar het basisonderwijs gaan. Karsten: “Ook uitbreiding van de leertijd, door  bijvoorbeeld extra lestijd op woensdagmiddag of huiswerkbegeleiding te bieden, kunnen effect hebben. Verder speelt de betrokkenheid van de ouders en de verwachtingen van ouders en leerkrachten een grote rol.” Toetsen en het leerlingvolgsysteem zijn, volgens Karsten, goede instrumenten om te bepalen of een kind vooruit gaat. “Daarbij is een juiste interpretatie van de resultaten uiteraard een belangrijke voorwaarde. Tenslotte zijn een sterke schoolleiding en goede interventies op leerkrachtniveau van groot belang.”

Basis

Zowel op De Schakel als op het Mozaïek gaat veel aandacht uit naar de basisvaardigheden; taal en rekenen. Het zwaartepunt ligt op beide scholen bij taal. De Schakel werkt sinds 1998 met Piramide; een methode die werkt met projecten, start in de peuterspeelzaal en doorloopt tot en met groep drie van de basisschool. Al spelend en lerend verkennen de kinderen een thema, waarbij een rijk taalaanbod wordt gehanteerd. Sinds De Schakel met Piramide werkt, bestaat er een intensief contact met de peuterspeelzalen, waardoor er sneller kan worden ingespeeld op taalachterstanden. Kinderen die dat nodig hebben, krijgen bovendien extra ondersteuning van een tutor.

Aan het Mozaïek is onder meer een voorschool verbonden, waar een leerkracht en een peuterleidster samen een groep draaien. Kinderen gaan vanaf drie jaar en negen maanden naar de voorschool, om taalachterstanden zo vroeg mogelijk aan te kunnen pakken. Peters vertelt: “Onze visie is dat de kinderen op onze school het meeste geholpen zijn met een goede basis op het gebied van taal. Daarmee hebben ze straks meer kansen in de maatschappij.” Volgens Peters zit de winst niet in het hanteren van de ene of de andere methode. “Natuurlijk is een goede methode belangrijk, maar wij steken vooral in op leerkrachtengedrag, effectieve leertijd, goede leerresultaten en kwalitatief goed onderwijs.” Het Mozaïek gaat daarbij doelgericht, planmatig en gestructureerd te werk. “We hebben een hoog ambitieniveau. Wij willen een goede school zijn met een veilig, ordelijk en warm klimaat. Onze kinderen hebben te maken met een thuiscultuur, een straatcultuur en een cultuur op school, die erg van elkaar verschillen. Op school moeten ze daarom weten: ‘Zo werkt het hier’. Dat geeft een veilig gevoel en dat is een belangrijke voorwaarde om te kunnen leren”, licht Peters toe.

Dialect

Veel leerlingen van De Schakel spreken thuis (Twents) dialect. Tot enkele jaren geleden bezochten veel van hen nog geen peuterspeelzaal. Dat percentage ligt inmiddels een stuk hoger. Ook de meeste leerlingen van het Mozaïek spreken thuis een andere taal. Taalontwikkeling blijft een moeilijk punt op beide scholen. Peters: “Hoewel onze Cito-scores goed zijn, scoren we nog steeds niet goed op het gebied van woordenschatontwikkeling.” Het Mozaïek werkt sinds enige tijd met de didactische aanpak van Marianne Verhallen en Dirkje van der Nulft om de woordenschatontwikkeling gestructureerder aan te pakken. “Daarvan hebben we de effecten nog niet goed in beeld, maar we merken wel dat we er meer vat op krijgen”, vertelt Peters. Ook De Schakel kiest voor de woordenschatontwikkeling voor een gestructureerde aanpak. Schuitemaker: “Begrijpend lezen is op onze school een heikel punt. We hebben nu versneld gekozen voor ‘Veilige leren lezen’, een methode voor aanvankelijk lezen en taal.” Voorlezen is bij de meeste ouders van zowel De Schakel als het Mozaïek geen traditie en kinderen gaan niet regelmatig naar de bibliotheek. Beide scholen proberen dit wel te stimuleren door bijvoorbeeld bibliotheekbezoek te organiseren. “Daarnaast organiseren we allerlei activiteiten samen met de bibliotheek en besteden we veel aandacht aan leesbevordering en leesplezier, zoals het lezen samen met een tutor, dat we dit jaar voor kinderen vanaf groep 3 hebben ingevoerd”, aldus Schuitemaker.

Ouders

Betrokkenheid van ouders, staat bij beide schooldirecteuren hoog in het vaandel. Schuitemaker: “We hebben veel overlegmomenten met ouders en bespreken met hen de toetsresultaten en eventuele handelingsplannen. In de bovenbouw geven we veel voorlichting over het voortgezet onderwijs en stimuleren we dat een kind op een zo hoog mogelijk niveau instroomt.” Dat is soms lastig, want in het dorp staat een school voor voortgezet onderwijs, die tot niveau vmbo-tl gaat. Voor havo/vwo moeten kinderen zo’n 17 tot20 kilometerreizen. Dat is een grote afstand en als leerlingen met het openbaar vervoer moeten reizen, levert dat extra kosten op. “Ouders vinden school belangrijk, maar ze willen ook graag dat hun kind een goed vak leert en als dat via vmbo-tl kan, is het ook goed. Die redenering moeten we af en toe doorbreken”, licht Schuitemaker toe.

Van de ouders van de Mozaïek-leerlingen leeft 75 procent van een minimuminkomen. Veel moeders, maar ook sommige vaders zijn analfabeet. In de wijk en in veel gezinnen is sprake van problematiek. Peters: “De ouders willen eigenlijk allemaal dat hun kinderen het beter krijgen dan zijzelf en goed terecht komen. Dat betekent dat ze erg betrokken zijn bij school.” Op ouderochtenden, waar thema’s aan de orde komen als ‘taalontwikkeling van kinderen’, zijn er vaak zo’n 80 tot 100 ouders aanwezig. Op rapportavonden is de opkomst 95 tot 98 procent. Bij veel van de leerlingen is sprake van sociaal-emotionele problemen. “Dat stuk willen wij op school niet te groot maken. We richten ons op die zaken waar we invloed op kunnen uitoefenen en dat is hun ontwikkeling op het gebied van de basisvaardigheden en wereldoriëntatie. We streven er naar dat kinderen positieve gevoelens over zichzelf krijgen. Dus als kinderen een toets goed hebben gemaakt, geven we ze een succeservaring mee; het gevoel dat ze iemand zijn en iets kunnen. Daardoor gaan ze met plezier naar school en gaan ze vanzelf ook beter in hun vel zitten”, aldus Peters.

Toetsen

Beide scholen maken veel gebruik van toetsen om de ontwikkeling van de kinderen te volgen. Schuitemaker: “We besteden veel aandacht aan een goede interpretatie van de resultaten. Onze kwaliteitszorg is op orde, wat betekent dat ook duidelijk is op welke wijze extra hulp ingezet kan worden binnen een groep om kinderen onderwijs op maat te kunnen bieden.” Het Mozaïek monitort en analyseert de resultaten op leerling-, groeps-, school-, stads- en landelijk niveau. Een belangrijke taak van de ib-ers op het Mozaïek is bovendien om de leerkrachten op een hoger niveau te brengen. Peters: “Leerkrachten krijgen bij ons veel begeleiding en krijgen zo’n vijf klassenbezoeken per jaar. Die hebben zowel een inhoudelijke insteek, als een insteek op individueel leerkrachtengedrag. Daarbij kijken we ook naar de instructie. Als het niet goed gaat in een groep, kijken we in eerste instantie naar hoe de leerkracht het anders kan aanpakken, waardoor het wel goed gaat. Dat kan bijvoorbeeld betekenen dat er extra begeleiding wordt ingezet.”

Rol leerkracht

Beide directeuren roemen de betrokkenheid, het enthousiasme en de deskundigheid van hun team. Op De Schakel zijn teamleden goed op de hoogte van wat er leeft binnen de gezinnen. Naast de ib-er die de school in dienst heeft, zijn er nog een aantal medewerkers die de ib-opleiding hebben gevolgd. Schuitemaker: “We hebben veel kwaliteit in huis. Al onze leerkrachten in de onderbouw zijn bovendien opgeleid om met de Piramide-methode les te geven. Dat is ook een voorwaarde voor ons.” Het Mozaïek hanteert een eigen visie met betrekking tot de rol van de leerkracht. Peters: “Voor onze leerlingen is het belangrijk dat leerkrachten voorspelbaar zijn en dat ze een voorbeeldfunctie hebben.” Volgens Peters heeft de directie bovendien een grote invloed op de schoolcultuur en op resultaatgericht werken. Het Mozaïek heeft daarbij gekozen voor een cultuur, waarbij al het werk op school gebeurt. Peters: “Ook na lestijd kunnen mensen dus zaken met elkaar bespreken. Continu kijken we naar wat goed is voor de kinderen. Hier wordt alles aan gerelateerd. Dit betekent dat het de bedoeling is dat je als leerkracht je handelen afstemt op de schoolvisie en dat je concessies doet. We hebben immers een doel voor ogen. Niet iedereen die voor de klas wil staan, ziet onze aanpak zitten. Leerkrachten die op onze school gaan werken moeten dat echt willen en ook kunnen.”

Kader Primair, oktober 2008

Het initiatief voor de schoolmates is afkomstig van woningcorporatie Woonbron. Deze beheert onder meer veel woningen in Rotterdamse achterstandswijken en wilde de positie van de scholen in de wijk verstevigen. Schoolmates kunnen daar een bijdrage aan leveren door verbindingen te leggen binnen de wijk. Bovendien kunnen ze de schooldirecties ondersteunen. De zes schoolmates zijn voor een periode van vier jaar beschikbaar voor de scholen. De kosten worden gedeeld door Woonbron en de gemeente Rotterdam, die het initiatief toejuichte. Anno van Assendelft is directeur van brede school De Kleine Wereld in de deelgemeente Kralingen-Crooswijk. De school heeft twee locaties en een tweehoofdige directie. Sinds 1 maart heeft De Kleine Wereld een schoolmate. Op de school bestonden plannen om een dagarrangement in te voeren. Daarmee gaan de kinderen zes uur langer naar school, verdeeld over de week. De extra onderwijstijd wordt enerzijds besteedt aan het kerncurriculum en anderzijds aan activiteiten die bijvoorbeeld betrekking hebben op het ontdekken van talenten, beweging en gezonde voeding. Van Assendelft: “De plannen voor het dagarrangement verkeerden nog in de verkennende fase toen we een schoolmate kregen. Hij ging zich bezighouden met de voorbereidingen en met alle zaken die betrekking hebben op de brede school.”

Dit schooljaar start De Kleine Wereld alvast op één locatie met het dagarrangement. Dat zou er evengoed wel zijn gekomen, ook als de school geen schoolmate had gekregen, stelt Van Assendelft. “Maar dan waren we toch minder goed voorbereid van start gegaan. Onze schoolmate is fulltime in dienst en daarmee kunnen wij het dagarrangement vanaf het begin goed op poten zetten.” Schoolmate Lejo Bexkens kende De Kleine Wereld al, omdat hij er vroeger heeft gewerkt. En voordat hij schoolmate werd, was hij ruim vier jaar adjunct-directeur op een school voor speciaal basisonderwijs. “Ik was me aan het oriënteren op een andere functie, toen dit op mijn pad kwam. Voor mij was het een uitdaging om het dagarrangement vanaf de grond af op te bouwen.” Bexkens zei zijn baan bij zijn vorige werkgever op en is nu voor vier jaar gedetacheerd vanuit het Werkgeversinstituut (WGI) in Rotterdam.

Het zou mooi zijn als meer scholen een schoolmate zouden hebben, vinden Van Assendelft en
Bexkens. Van Assendelft: “Als school in een achterstandswijk hebben we vaak te maken met specifieke problemen, die tijd en aandacht vragen. Wij zijn dan ook blij met de taakverlichting die met de komst van de schoolmate is bereikt.” Directeur en schoolmate hebben regelmatig overleg, stemmen dingen goed op elkaar af en houden elkaar op de hoogte van de ontwikkelingen. Bexkens vult aan: “In mijn vorige functie heb ik ervaren dat je als directie altijd tijd tekort komt. Bij het organiseren van zo’n dagarrangement komt veel kijken, zoals contacten leggen en onderhouden met externe partijen en overleg voeren met de wijk. Dat kost tijd en die heb ik als schoolmate ook beschikbaar. Ik kan me echt concentreren op mijn eigen, afgebakende taak, waarbij ik niet afgeleid word door allerlei andere dingen die er op een school moeten gebeuren.”

Kader Primair, september 2008

Van Dal heeft twee scholen onder zijn hoede op het Drentse platteland. Obs ’t Echtenest in Echten heeft 38 leerlingen en obs De Bosrand in Kerkenveld heeft 48 leerlingen. Beide scholen hebben drie combinatiegroepen, waarbij leerlingen uit verschillende groepen bij elkaar in de klas zitten. Gemiddeld zitten er ongeveer vijftien kinderen in een klas. De Bosrand heeft vijf leerkrachten en een ‘halve’ conciërge via de Melkert-regeling (geen administratieve kracht), evenals ’t Echtenest. Verder heeft ‘t Echtenest een ib-er in dienst, die ook op een andere school werkt. “Bijna alle formatie gat dus op aan leerkrachten en directeur”, legt van Dal uit. “Als er een paar leerlingen verhuizen, geeft dat meteen extra personele druk, omdat we dan het jaar erop (nog) minder formatie krijgen. Gelukkig heeft het bestuur daarvoor wel een frictiefonds, dat ondersteuning biedt bij tijdelijke personeelsproblemen. ’t Echtenest maakt daar dit jaar gebruik van, vanwege een terugval van zes leerlingen: 15 procent van de hele populatie.” Ook krijgen de scholen van Van Dal – ondanks de lumpsum – via de kleinescholentoeslag nog steeds extra geld voor personeel. “Omdat binnen ons bestuur gekozen is om (voorlopig) een schot te zetten tussen personeelskosten en materiele kosten blijft dit zoals het was. En van het convenant Beloning Schoolleiders po wordt bij ons maar de helft ingezet in de vorm van een toelage op het directiesalaris; de andere helft komt in de vorm van 1,25 uur tijd terecht in de klas, onder meer omdat de kleine scholen binnen het bestuur zó klein zijn, dat deze uren hard nodig zijn om op een goede manier onderwijs te geven.” Grote angst voor opheffing van de scholen is er overigens niet, want met de huidige leerlingenaantallen komen ze niet al te dicht in de buurt van de opheffingsnorm. In gemeente De Wolden, waar beide scholen onder vallen, is de opheffingsnorm 23.

Eindjes aan elkaar knopen

Toch valt het soms niet mee om als kleine school financieel de eindjes aan elkaar te knopen. “We hebben beperkte middelen om innovatief bezit te zijn en zijn vaak afhankelijk van externe bronnen.” Is de huidige financieringsnorm (per kind) dan niet afdoende voor kleine scholen? Van Dal: “Nee, vaak zijn we in het nadeel. Grotere scholen kopen bijvoorbeeld één handleiding voor een bepaalde methode op een groep van dertig kinderen. Maar als je bijvoorbeeld maar drie kinderen in groep 5 hebt zitten, moet je dezelfde handleiding ook aanschaffen. Dat maakt ‘m wel relatief duur. Dat geldt bijvoorbeeld ook voor de aankoop van een digitaal schoolbord. Op een grotere school koste een digitaal schoolbord misschien 100 euro per leerling, als je uitgaat van dertig kinderen in een klas en een aanschafprijs van 3.000 euro. Rekening houdend met een afschrijvingstermijn van zeven jaar kost zo’n bord de school 14.29 euro per leerling. Bij ons kost dit bord per leerling het dubbele, omdat wij gemiddeld geen dertig maar vijftien kinderen in een combinatiegroep hebben.”

Naast financiële beperkingen zijn die er ook op personeelsgebied. “Als er één leerkracht vertrekt, heeft dat heel veel impact omdat er immers maar vijf zijn”, aldus Van Dal. “Je moet dus altijd je best doen om iemand te behouden. De werving van een nieuwe leerkracht is vaak moeizaam, omdat een kleine school voor veel sollicitanten niet aantrekkelijk is.” Ook is een leerkracht op een kleine school genoodzaakt om verschillende groepsniveaus in één klas les te geven. “Dat vergt veel flexibiliteit – soms moeten we schuiven met kinderen – in het omgaan met instructietijd. Ook hebben de kinderen weinig maatjes van hetzelfde niveau om mee op te trekken en te sparren. Voordeel is dat een leerkracht niet snel vastgeroest raakt.” Volgens Van Dal hoeft het in de toekomst niet perse meer een belemmering te zijn om met meerdere groepen samen in een combinatiegroep te zitten. “Door internettoepassingen is het mogelijk om kleine scholen aan elkaar te koppelen, waardoor kinderen van verschillende scholen met elkaar kunnen samenwerken”, blikt hij vooruit. Verder krijgt Van Dal regelmatig verzoeken vanuit de dorpsgemeenschap: de school is namelijk de enige voorziening in het dorp Echten. “Soms voel ik me net de dorpsmanager. Die betrokkenheid moet niet teveel uit de hand lopen.”

Toch heeft een kleine school ook z’n voordelen. Kinderen krijgen veel aandacht van de leerkracht, meent Van Dal. “Het pedagogisch klimaat is heel goed. Kinderen uit groep 1 t/m 8 gaan op een leuke manier met elkaar om. De weinige ouders die er zijn, zijn nauw bij de school betrokken en de lijnen zijn kort. Met alle betrokken vormen we eigenlijk een kleine gemeenschap. Juist daar liggen de oplossingen.” Van Dal onderneemt dan ook van alles om bedreigingen om te buigen naar kansen.

Enthousiast

De lumpsum is volgens Van Dal een goed systeem om investeringen inzichtelijker te maken. “Maar het maakt voor kleinere scholen ook duidelijk dat je eigenlijk weinig ruimte hebt.” Zo was er op een gegeven moment op De Bosrand na een ict-investering, nog maar 850 euro over op jaarbasis voor het aanschaffen van verbruiksmateriaal. “Gelukkig was de school goed geoutilleerd, maar het kan dus voorkomen dat je zaken niet kunt vervangen, omdat daar geen geld meer voor is.” Het kan ook ruimte creëren als je zaken bewust nog even niet vervangt (alleen omdat de meerjaren afschrijvingen dat in een financieel model aangeven).

Een kleine school betekent ook dat alle taken over een kleine hoeveelheid mensen moeten worden verdeeld. Van Dal: “Dat maakt de last soms wel zwaar, maar het lukt wonderwel. Dat komt ook omdat de medewerkers enthousiast zijn over de school en over het werk.” Zijn twee scholen vallen onder het bestuur van gemeente De Wolden. “We hebben geen bovenschoolse directie, maar werken met een collegiaal model. De tien directeuren van de basisscholen vormen samen het directeurenberaad.” Als daar behoefte aan is, bestaat de mogelijkheid om personeel uit te wisselen tussen de scholen. Van Dal – die zelf ook wel eens een klas overneemt – zoekt bovendien samenwerking met pabo’s via een overeenkomst, om studenten in te schakelen die structureel taken kunnen helpen verlichten.

Profileren

Van Dal probeert zijn tijd zo goed mogelijk tussen de twee scholen te verdelen. De ene week werkt hij drie dagen op ’t Echtenest en twee dagen op De Bosrand en de week daarna is het andersom. Hij is sinds anderhalf jaar directeur en vindt het soms lastig om tussen de twee scholen te switchen. Dit heeft te maken met de verschillende onderwijssystemen die ze hanteren. De Bosrand werkt nog met het leerstofjaarklassensysteem, terwijl op ’t Echtenest wordt toegewerkt naar een systeem waarbij kinderen meer zelfstandig gaan werken. Van Dal inventariseert met een werkgroep – binnen de beperkte mogelijkheden die hij heeft – of deze school in de nabije toekomst in een nieuw, multifunctioneel gebouw gehuisvest kan worden, zodat het systeem verder kan worden uitgebouwd. Van Dal: “Het loslaten van het leerstofjaarklassensysteem is ook een manier om ons als kleine school te profileren. We hopen dat ook kinderen uit buurdorpen naar ’t Echtenest komen, om de leerlingaanwas te vergroten.”

Geld geen belemmering

In beide schoolplannen heeft Van Dal bewust vastgelegd dat geld geen belemmering mag zijn voor het realiseren van de onderwijsdoelstellingen. Hij zet daarom bepaalde middelen creatief in en boort allerlei subsidiebronnen (techniek, cultuur) aan. Obs De Bosrand neemt bovendien deel aan de provinciale pilot TeleBrink, een digitaal platform dat er op is gericht voorzieningen die uit kleine woonkernen verdwijnen, virtueel terug te brengen bij de dorpsbewoners. Kinderen kunnen portfolio’s maken met behulp van TeleBrink. “Omdat Drenthe als ontwikkelingsgebied wordt gezien, ontvangen we voor TeleBrink Europese subsidie”, aldus Van Dal. Maar ook op ouders en het bedrijfsleven doet hij soms een beroep, bijvoorbeeld voor de financiering van een digitaal schoolbord. In het kader van de tussenschoolse opvang wil Van Dal graag een keuken voor ‘t Echtenest. Het budget dat de school hiervoor heeft, is verre van toereikend. “Binnenkort ga ik daarom naar een keukenzaak in Hoogeveen om te bespreken of we mogelijk één van zijn showroommodellen kunnen krijgen.”

Van Dal is eigenlijk continu bezig met het zoeken naar subsidiebronnen en andere middelen, maar ook naar partners om de doelen die de scholen zichzelf gesteld hebben, te realiseren. Voor de nieuwbouw van ’t Echtenest zoekt hij bijvoorbeeld partners die het gebouw met de school willen delen. “Het nieuwe gebouw zal – in nauwe samenwerking met de dorpsvereniging- een soort dorphuis worden, dat meerdere functies in zich herbergt.” Ook heeft hij buitenschoolse opvang in Echten kunnen regelen. Eén van de doelen van de buitenschoolse opvang en het toekomstige, nieuwe schoolgebouw is het verder vergroten van de sociale cohesie in het dorp. “Omdat de school de enige voorziening is in het dorp betekent dat dat mensen ook wat van ons mogen verwachten. Nu komen de plattelandsvrouwen al ’s avonds bloemenschikken in de school. Dat soort dingen zou nog veel meer kunnen gebeuren. En de huuropbrengst kan ten goede komen aan het onderwijs.”

Kader Primair, december 2007

Uitval voorkomen door coaching

De RMC-functie voor de regio Rijnmond is in Rotterdam ondergebracht bij de dienst Jeugd, Onderwijs en Samenleving (JOS). Jakob Brederveld, hoofd afdeling Leerlingzaken, dienst JOS: “Bij de bestrijding van voortijdig schoolverlaten hanteren we zowel een preventieve als een curatieve aanpak.” Rotterdam stimuleert het binnenhouden van leerlingen door middel van projecten die scholen zelf bedenken. Voorbeelden hiervan zijn ‘Intensieve Loopbaancoaching’, of het project ‘Peersupport’. Bij loopbaancoaching krijgt de jongere een loopbaancoach toegewezen. Het tempo, de intensiteit, de accenten en de duur van het coachingstraject zijn afhankelijk van de vraag, de capaciteiten en de situatie van de jongeren. Het traject dat de jongeren gaat volgen, kan een onderwijs- of hulpverleningstraject zijn of een combinatie hiervan. De coach draagt zorg voor een tijdige aanmelding en warme overdracht van de jongere bij de gekozen opleiding. Tijdens het traject krijgt de jongere zoveel mogelijk bagage mee, bijvoorbeeld in de vorm van praktijkervaring tijdens stages of ondersteunende vakken. Op die manier kan de start van de opleiding succesvol verlopen. Bij Peersupport krijgen leerlingen ondersteuning van medeleerlingen en leeftijdgenoten. Het accent ligt op het sociaal-emotionele vlak en op identiteitsontwikkeling. Er bestaan verschillende rollen voor peers. Zo helpt een peer tutor medeleerlingen bij het leren en uitvoeren van studie- en BPV-taken en is een peer mentor een raadgever en een rolmodel waarmee medeleerlingen zich kunnen identificeren. Peersupport draagt bij aan vergroting van de betrokkenheid bij medeleerlingen, de opleiding en het praktijkbedrijf en daarmee ook aan het terugdringen van het voortijdig schoolverlaten.

Jongerenloket spoort uitvallers op

In het kader van het voorkomen van vroegtijdig schoolverlaten heeft de dienst JOS bovendien de zogenaamde 4 vmbo-actie in het leven geroepen. Alle decanen van het vmbo geven aan welke leerlingen uit het examenjaar in hun ogen risico lopen om uit te vallen. De afdeling Leerplicht of het Jongerenloket van Rotterdam zoekt contact met deze leerlingen en begeleidt ze zonodig bij de keuze voor een vervolgopleiding. Bij de start van het nieuwe schooljaar wordt gecontroleerd of leerlingen ook echt verschijnen op de plek waar ze zich hebben ingeschreven. Brederveld: “In de toekomst willen we deze aanpak voor alle leerlingen die overstappen van een vmbo naar een mbo gaan hanteren. Op het moment dat jongeren binnenkomen bij een roc, willen we bekijken welke leerlingen van meet af aan behoefte hebben aan coaching om eventuele uitval te voorkomen.”

Toch stoppen jaarlijks een aantal jongeren met de opleiding waarmee ze bezig waren. In Rotterdam melden sommige schooluitvallers zich bij het Jongerenloket omdat ze op zoek zijn naar werk, of een uitkering willen aanvragen. In het Jongerenloket werken het CWI, de RMC-functie en de dienst Sociale Zaken en Werkgelegenheid geïntegreerd samen. Sommige uitvallers melden zich niet uit zichzelf. De gemeente krijgt echter bericht van de school als deze hen uitschrijft. Brederveld: “Die jongeren benaderen we eerst schriftelijk. Als ze niet reageren zoekt het team Opsporing en Onderzoek van het Jongerenloket contact met hen.” Een trajectbegeleider van het Jongerenloket zoekt uit wat een jongere nodig heeft om zijn startkwalificatie alsnog te halen. Trajectbegeleider Guy Daniëls: “We nemen daarvoor alle leefgebieden van een jongere onder de loep, zoals de woonsituatie, het schoolverleden en de privé- en de financiële situatie. We zoeken uit welke mogelijkheden een jongere heeft en hoe we eventuele belemmeringen, om aan een opleiding te beginnen, weg kunnen nemen. Daarbij gaat het om zaken als het regelen van kinderopvang voor een tienermoeder, of het oplossen van schuldenproblematiek. Zodra dit op de rails staat, bekijken we welke opleiding een jongere wil en kan volgen.” Ook als jongeren aangeven niets te willen, lukt het de trajectbegeleiders van het Jongerenloket vaak toch ze over de streep te trekken. Elke jongere die bij het Jongerenloket komt, heeft een zekere motivatie, volgens Daniëls. “Soms is die motivatie het ontvangen van een uitkering. We benaderen jongeren op een positieve manier en proberen zo goed mogelijk contact te maken. Vervolgens kijken we welke mogelijkheden aansluiten bij wat een jongere wil en kan. Dat kan bijvoorbeeld ook een combinatie van leren en werken zijn. Als een jongere echt niets wil, vertellen we wat de consequenties zijn als hij niets onderneemt. Dan heeft hij over vijf jaar nog steeds een uitkering. Wil hij dat? Over het algemeen lukt het om ze zover te krijgen dat ze actie gaan ondernemen.”

Een-op-een-begeleiding

Bureau Leerplicht en Voortijdig Schoolverlaten, regio Zuid Holland Zuid is in het kader van de RMC-functie betrokken bij twee projecten op het gebied van preventie. Beide projecten zijn er op gericht de uitval vmbo-mbo te verminderen. De aanpak is vergelijkbaar met de 4 vmbo-actie in Rotterdam. Bureau Leerplicht heeft vier trajectbegeleiders in dienst. De begeleiding vindt 1 op 1 plaats. Carry Roozemond, directeur Bureau Leerplicht en Voortijdig Schoolverlaten: “Onze trajectbegeleiders hebben uiteraard een brede kennis van onderwijs, arbeidsmarkt, opleidingen en duale trajecten. Hun werkwijze is outreachend. Zij bouwen een vertrouwensband op met de jongere en stimuleren, motiveren en confronteren hem.” Jongeren worden zoveel mogelijk gestimuleerd om zaken zelf te regelen. Roozemond: “We geven zelf geen hulp, maar wijzen wel de weg daar naartoe. Zo kan een trajectbegeleider organiseren dat een jongere zijn huis kan inrichten met hulp van andere instanties, zoals de dienst Sociale Zaken.” De trajectbegeleiders gaan met een voortijdig schoolverlater in gesprek om uit te zoeken wie ze zijn, wat ze kunnen en wat ze willen. Daarbij kunnen ze gebruik maken van een testinstrument met een uitgebreide vragenlijst, waarmee de leefterreinen van jongeren in kaart worden gebracht. Hiermee wordt uitgezocht welke belemmeringen er zijn voor een jongere om aan een opleiding te beginnen en hoe deze kunnen worden weggenomen. “Maar het gaat daarbij ook om de sociale vaardigheden en het zelfbeeld dat een jongere heeft. Zo kiezen jongeren soms voor een opleiding die totaal niet bij hun karakter past. Ook daarvoor is het testinstrument bedoeld. De trajectbegeleider kan dan met de jongere uitzoeken welke opleiding wel goed bij hem aansluit”, aldus Roozemond. Bureau Leerplicht werkt bovendien samen met ‘Route 23’, dat jongeren trajecten biedt met scholing, werk, hulpverlening of een combinatie daarvan. In Route 23 werken organisaties in de regio Drechtsteden intensief samen om voortijdig schoolverlaten te voorkomen en te bestrijden. Het gaat daarbij om de regionale sociale diensten, het CWI, het ROC, het UWV, Jeugdzorg, Stichting MEE en Bureau Leerplicht. Een multidisciplinair team beoordeelt de problematiek van individuele jongeren en stelt trajectplannen vast die zijn toegespitst op hun specifieke situatie.

Aanpak in Zuid-Holland werkt

Brederveld vertelt: “Het schooljaar is nog niet voorbij, maar alle tekenen wijzen er op dat we een vermindering van het aantal voortijdig schoolverlaters van 10 procent gaan halen. Dat is dus hoger dan de 5 procent per jaar, waar de Lissabon-afspraak van uit gaat.” Roozemond: “In totaal nemen we jaarlijks 250 tot 300 jongeren in begeleiding. Het aantal uitvallers hiervan is klein.” Zowel in regio Rijnmond als in Zuid Holland Zuid horen de uitvallers vrijwel allemaal tot de zogenaamde multi-probleemjongeren. De meeste van hen komen via het Jongerenloket of Route 23 in beeld. Hun problematiek is dermate ingewikkeld, dat daar eerst aan gewerkt moet worden. Brederveld: “Voor hen geldt dat het belangrijk is dat ze een traject krijgen met tussenstappen, zoals begeleid wonen, of psychologische hulp. Pas daarna kunnen ze weer via scholing of werk terugkeren in de maatschappij.”

Cinoptiek, september 2007

De Jong ging naar huis en belde het bestuur van zijn school om te melden dat hij een tijdje rust zou nemen. “Twee weken later, na de herfstvakantie, wilde ik weer terugkomen. Maar toen ik dat telefoontje had gepleegd, was het net alsof de wereld instortte.” Dit speelde in 2001. De Jong was directeur van een school met 350 leerlingen. Vóór die tijd was hij al tien jaar directeur geweest van een kleinere school. “Toen er een vacature voor schoolleider van die grotere school kwam, heb ik daarop gesolliciteerd. Ik had daar al driekwart jaar als invaller gewerkt, omdat de directeur overspannen was geraakt. Ik was begin vijftig en het was voor mij een kans om nog met een nieuwe baan te beginnen. Ik zag het als een uitdaging.” Op de school bleek echter een eilandjescultuur te heersen, de werksfeer was niet goed en het ziekteverzuim was hoog. Het bestuur van de school wilde geen lid worden van de vervangingspool, omdat het dat te duur vond. “Ik moest dus zelf een invalkracht regelen als er iemand ziek was. Als ik geen invaller kon krijgen, stond ik zelf voor de klas.” De Jong stond al twee dagen voor de klas en verving vaak zieke leerkrachten. “Er waren weken bij dat ik de hele week les gaf en dan was ik ook nog directeur. Ik zat ’s avonds op school te werken tot een uur of negen, half tien en ik was er ook in het weekend. Maar ik dacht dat ik het wel aankon. Dat was dus niet het geval.”

Toen hij naar de huisarts was geweest en thuis zat, kon hij niks meer. “Ik zat als een zombie op de bank.” Hij regelde zelf een psycholoog om over zijn burn out te praten. “Het klikte met hem, maar de gesprekken waren ook confronterend, want ik moest gewoontes afleren waarvan ik dacht dat ze echt bij mij horen. Ik ben erg perfectionistisch, maar ik heb geleerd om mijn grenzen aan te geven en af en toe ‘nee’ te zeggen. Daarnaast is delegeren belangrijk en luisteren naar je lijf. Als je lange tijd te hard werkt, krijg je op een gegeven moment onherroepelijk signalen.” Voor het team kwam de burn out van De Jong als een donderslag bij heldere hemel. Hij bleef zo’n driekwart jaar thuis. “In die periode heb ik drie of vier collega’s gezien. Het bestuur kwam helemaal niet op bezoek. Dat zegt wel wat over de sfeer op school.” De Jong ging weer op therapeutische basis op twee kleine scholen aan de slag. Toen vervolgens de vraag kwam of hij weer terug wilde naar zijn oude school, gaf hij aan wel graag weer een directeursfunctie te willen, maar niet meer op dezelfde school. Hij werd directeur van een andere school van de stichting en deed dat vier jaar met veel plezier. De stichting was ondertussen lid geworden van de vervangingspool. Na nog vier jaar als directeur te hebben gewerkt, besloot hij het wat rustiger aan te gaan doen. “De reistijd naar deze school was vrij lang en ik liep tegen de zestig. In tien jaar tijd had ik nooit ADV opgenomen. Ik wilde gaan genieten van mijn vrije tijd.” De Jong besloot om weer voor de klas te gaan staan en werkt nu drie dagen per week op een kleine dorpsschool. “Het werk vind ik heerlijk. Ik ben nu echt vrij, als ik vrij heb. Als directeur kon ik niet rustig thuis zitten als ik wist dat er nog een stapel werk lag. Nu heb ik weer een leven naast de school.”

De naam Kees de Jong is gefingeerd.

Kader Primair, september 2007

“Achteraf gezien stonden de lichten al lang op rood”, vertelt hij. Doorschot is directeur van Openbare Basisschool De Meander in Nieuwegein. Hij bleef enkele maanden thuis toen hij een burn out kreeg. Daarna bouwde hij het aantal uren dat hij werkte langzaam weer op. Het hele traject duurde bijna een jaar. Toen hij weer een tijdje voltijds aan het werk was, kreeg hij een tweede inzinking. “Ik heb meteen weer een paar maanden gas teruggenomen. Deze keer ontdekte ik eerder dat mijn lichaam signalen uitzond.” Terugkijkend kan Doorschot wel aangeven waarom hij een burn out kreeg. ’s Ochtends stond hij voor de klas in groep 3 en ‘s middags hield hij zich bezig met zijn directeurstaken. Daarnaast volgde hij de opleiding voor schoolleider. “Ik dacht dat ik alles kon en ik vond het ook allemaal leuk om te doen. Het ging fout omdat ik mezelf overschatte en wegcijferde.” Omdat De Meander een tweehoofdige directie heeft, kon de andere directeur een groot deel van het werk opvangen. Zij kwam ook elke week bij hem op bezoek toen hij ziek thuis was en praatte hem bij. “In het begin vond ik dat helemaal niet prettig, maar het is belangrijk dat iemand er voor zorgt dat het touwtje niet breekt en dat je contact met je werk houdt.” Op school was de burn out goed bespreekbaar. Doorschot was er heel open over.

Wat hem het meest is bijgebleven van de burn out zijn de verbijstering, de angst, de schaamte en de eenzaamheid. “Ik voelde me een looser.” Om te begrijpen wat er met hem aan de hand was, ging hij op zoek naar informatie. “Ik wilde er van leren en heb me voorgenomen dat ik er sterker uit wilde komen.” Hij zocht bovendien contact met een coach. “Ik had een aantal blinde vlekken. Samen met onder meer mijn coach ben ik daarnaar op zoek gegaan, zodat ik bepaalde dingen in mijn gedrag kon veranderen.” Doorschot overwoog om te stoppen als schoolleider. “Tien jaar geleden was ik in deze functie gerold. Toen ik een burn out kreeg, heb ik overwogen om weer voor de klas te gaan staan, maar de lesmethodes zijn erg veranderd. Het zou veel tijd en energie kosten om het lesgeven weer op te pakken. Als directeur kun je bovendien invloed uitoefenen. Dat zou ik als leerkracht missen.” Hij bleef aan als schoolleider, maar besloot wel een aantal zaken op een andere manier aan te pakken. Zo werkt hij nu vier dagen per week. Ook dwingt hij zichzelf tegenwoordig om twee keer in de week zijn werk goed te plannen en houdt hij een dagboek bij, waarmee hij terug kan kijken op wat hij heeft gedaan. Doorschot heeft nu een eigen kamer binnen de school, waar hij rustig kan werken zonder gestoord te worden, als hij daar behoefte aan heeft. Hij leerde om zaken los te laten. “Ik heb heel lang gedacht dat ik als directeur alle regelingen moest kennen en las alle informatie die binnenkwam. Nu scan ik het en als ik iets nodig heb, zoek ik het op.” Verder gaat hij kritischer om met zijn avonden en vergadert hij nog hooguit één keer per week ‘s avonds. “Vóór mijn burn out hield ik me vooral bezig met school en met anderen. Maar je kunt pas goed zijn voor een ander als je goed voor jezelf zorgt. Dat is een open deur, maar het is wel waar.”

Kader Primair, september 2007

Kerst nadert en de kerstversieringen hangen klaar in de hal en de klaslokalen van de 2e Marnixschool in Utrecht. Het is een kleine, knusse school. Het lage gebouw ligt ingeklemd tussen de huizenblokken. Niets wijst er op dat er een paar maanden geleden zo’n consternatie was op school. Directeur Piet Mast krijgt weer een brok in zijn keel als hij terugdenkt aan de dag, eind september 2006, dat Ghazaleh (10) en Hossein (11) niet op school verschenen. In de vroege ochtend waren ze met hun ouders van hun bed gelicht in het asielzoekerscentrum (AZC) waar ze woonden. Het gezin komt uit Iran en de kinderen zaten al vijf jaar op de 2e Marnixschool. Mast: “De kinderen waren volledig geïntegreerd en spreken goed Nederlands. Hun moeder was overblijfmoeder en hun vader heeft geholpen met schilderwerk op school.” Hoewel het bekend was dat er een uitzetprocedure liep, kwam het telefoontje van de Vreemdelingenpolitie toch nog als een donderslag bij heldere hemel. De politie belde om mee te delen dat de kinderen niet meer zouden komen en dat het gezin was ondergebracht in het Uitzetcentrum in Rotterdam. Van daaruit zouden ze worden afgevoerd naar Duitsland. In dat land had het Iraanse gezin asiel aangevraagd, voordat het naar Nederland kwam. Omdat ze in Nederland uitgeprocedeerd waren geraakt, werden ze om formele redenen teruggebracht naar Duitsland. Reden dat het gezin jaren geleden naar Nederland was gekomen, was dat Ghazaleh nierproblemen heeft en hier beter geholpen kon worden dan in Duitsland. Het gezin verblijft op dit moment in een AZC in Duitsland. Ze weten nog niet wat er met hen gaat gebeuren.

Geweld

Mast is met name boos over de manier waarop de uitzetting plaatsvond. Dat ging met veel geweld gepaard. Een gemaskerd arrestatieteam trapte de deur in, de vader van Hossein en Ghazaleh werd met een wapenstok geslagen en hij en zijn vrouw werden geboeid en geblinddoekt afgevoerd. Deze aanpak was zo buitenproportioneel dat vijf politieke partijen hier Kamervragen over stelden. Mast: “Je weet dat mensen uitgezet kunnen worden en het gaat om regels die in Den Haag zo zijn afgesproken. Een school is geen politieke partij en ik zie het dan ook niet als mijn taak om me te verzetten tegen dit soort beslissingen.” De gewelddadige manier waarop het gezin is opgepakt en het feit dat het onaangekondigd plaatsvond zonder dat er kans was om afscheid te nemen, vindt Mast echter schandalig. “Zoiets hoort niet op deze manier te gebeuren in Nederland in 2006. Het heeft een grote impact gehad op school en vormt een inbreuk op het gevoel van veiligheid dat er op school hoort te zijn.”

Brief

Na het telefoontje van de Vreemdelingenpolitie is Mast met locatieleider Marieke Jansink rond de tafel gaan zitten om af te spreken hoe ze de leerlingen en de ouders op de hoogte zouden stellen. “We hebben een brief opgesteld voor de ouders van groep zeven en acht; waar Ghazaleh en Hossein in zaten. Tijdens de middagpauze hebben we het hele team op de hoogte gebracht en aan het einde van de schooldag ben ik naar groep zeven en acht gegaan om uitleg te geven en te vertellen dat Hossein en Ghazaleh niet meer terug zouden komen”, vertelt Mast. Voor de klasgenootjes van de twee kinderen was dit een schokkende mededeling en er kwamen veel emoties los. Sommige kinderen moesten huilen en er werden veel vragen gesteld. Na schooltijd ging Mast naar buiten om de brieven te overhandigen en de ouders op te vangen. Ook ouders waren geëmotioneerd.

Groot was de vreugde toen de school twee dagen later een telefoontje kreeg. Hossein en Ghazaleh waren een paar dagen in een pleeggezin ondergebracht en kregen nog de kans om afscheid te nemen op school. Mast: “Dat was heel bijzonder. Ze zijn nog een paar dagen op school geweest. Hossein en Ghazaleh stonden in het middelpunt van de belangstelling en dat hebben ze als een warm bad ervaren. We hebben ook een afscheidsfeestje georganiseerd en de twee kinderen hebben met vriendjes, vriendinnetjes en klasgenootjes kunnen afspreken dat ze elkaar zouden mailen en schrijven. Er is nog steeds veel onderling contact.” Mast laat een kaartje zien dat Ghazaleh die week heeft gestuurd. Ze wenst iedereen een goed kerstfeest en schrijft dat ze het moeilijk heeft en graag weer terug zou willen naar haar school in Utrecht.
De 2e Marnixschool koos er voor om geen actie te gaan voeren om uitzetting van het gezin uit Nederland te voorkomen. “Ik wil graag ondersteuning bieden als ouders of instanties in actie willen komen, maar als school doen we daar niet aan mee. Een school is een plek waar rust en veiligheid moeten heersen. Bovendien willen we geen kinderen inzetten voor protestacties”, vertelt Mast. Hij kan zich voorstellen dat andere scholen wel actie gaan voeren in zo’n geval. “Iedereen maakt daar zijn eigen keuze in, maar ik denk dat het belangrijk is dat je geen valse verwachtingen wekt bij ouders en kinderen.”

Draaiboek

Op de 2e Marnixschool zitten meer asielzoekerskinderen, maar de school werd niet eerder geconfronteerd met uitzettingen. “We hadden van tevoren niet bedacht dat het zo onverwachts zou kunnen gebeuren en we hadden hier dan ook geen draaiboek voor klaarliggen”, aldus Mast. De school beschikt over een protocol in geval van het overlijden van een ouder, een kind of een leerkracht. “Voor een gedeelte hebben we hier gebruik van gemaakt. Leerkrachten verzamelden in de klaslokalen van Ghazaleh en Hossein de spulletjes van de kinderen en maakten op een tafeltje een herdenkingsplekje met hun foto’s erbij. Ook gingen ze met de leerlingen aan de slag om afscheidsboekjes voor de twee kinderen te maken.” Goede communicatie is in zo’n geval natuurlijk erg belangrijk; tussen leerkrachten en leerlingen, maar ook tussen de kinderen onderling. “We hebben gestimuleerd dat leerlingen contact houden met Hossein en Ghazaleh. Leerkrachten hebben er veel met de leerlingen over gepraat. Dat is heel belangrijk en wat mij betreft mag dat eindeloos veel tijd kosten.” Binnen het managementsteam werd afgesproken welke stappen zouden worden genomen, welke informatie er zou worden gegeven en wanneer. “Er was iemand die de eindregie had en het hele proces in de gaten hield. We kregen veel media-aandacht en we hebben afgesproken wie het woord voerde en wat we wel en niet zouden vertellen. Achteraf hebben we het proces geëvalueerd en geconcludeerd dat we het goed hebben gedaan.” Voor het team zelf werden geen gesprekken georganiseerd. De 2e Marnixschool is een relatief kleine school met 200 leerlingen en zo’n twintig leerkrachten. “De leden van het team zien elkaar altijd in de middagpauze. Dan praat je vanzelf met elkaar over dit soort zaken. Van een instantie als Slachtofferhulp hebben we geen gebruik gemaakt. Ik denk dat dat ook niet nodig is op een kleinere school waar iedereen elkaar goed kent”, licht Mast toe. Hij gelooft in dit soort situaties niet zo in procedures. “Je moet natuurlijk weten welke stappen je moet zetten, maar ik denk niet dat je er een kant en klaar plan voor uit de kast kunt trekken. In zo’n situatie handel je toch deels intuïtief.”

Kader Primair, januari 2007